Meer en meer deals tussen verdachten en justitie, vooral in drugszaken
In 2021 werden voor het eerst procesafspraken gemaakt in Nederland. Eind 2022 kwam er toestemming van de hoogste rechter voor dit nieuwe middel. Sindsdien is het aantal deals enorm gegroeid, blijkt uit een analyse van gepubliceerde uitspraken door Omroep Brabant en de NOS.
De nieuwe werkwijze werd bedacht omdat het systeem piepte en kraakte. Officieren van justitie en rechters zagen de stapels dossiers groeien. Zaken lagen soms al tien jaar te wachten. Het maken van dit soort deals moet zorgen voor lucht in de bomvolle agenda's en het zorgt er ook voor dat verdachten sneller weten waar ze aan toe zijn.
'Revolutionair'
"We zitten met capaciteitsgebrek", zegt strafrechtexpert Laura Peters van de Universiteit Groningen. "Het alternatief is dat sommige zaken nooit behandeld worden. Dan kun je beter met wat water bij de wijn iemand toch een straf geven."
Dus ging iedereen experimenteren met procesafspraken. Dat liep in het beginfase weleens spaak, maar eind 2021 kwamen de eerste successen. ‘Revolutionair', noemde het OM het destijds.
In de rechtbanken keken ze wat onwennig de kat uit de boom. Soms was dat zichtbaar. Zoals in september 2022 in het Bredase gerechtsgebouw, rond een zitting over een West-Brabantse drugszaak. Officier en advocaat onderhandelden een halfuurtje in de wandelgangen. Met zijn tweetjes.
Pen geleend
De spanning was te snijden. Er hing een deal in de lucht. Alleen de handtekeningen ontbraken. Maar niemand had een pen. Dus werd er eentje geleend bij een journalist die van een afstandje stond toe te kijken. Openbaarder kon het niet, de krabbels werden gezet.
Zo provisorisch gaat dat nu niet meer. Deze week nog was er in Breda een zitting over weer een grote drugszaak: 2500 kilo cocaïne met bestemming Ulvenhout. Een van de advocaten opperde procesafspraken en sprak van een 'wandelingetje' en een 'koffietje' met de officier, die enthousiast reageerde. Hou ons op de hoogte, klonk vanuit de rechtbank.
"Het is een vaste praktijk geworden in Nederland", constateert strafrechtdeskundige Laura Peters van de Rijksuniversiteit Groningen. Onderhandelen is ook goedgekeurd door de Hoge Raad.
Wat is nou zo'n 'deal'?
Een procesafspraak of 'deal' is een overeenkomst tussen het OM en een verdachte met advocaat. Ze spreken af wat bewezen kan worden en welke straf daarbij hoort. Het is geven en nemen. De verdachte werkt mee in ruil voor een mildere strafeis.
Het OM mag maximaal een derde minder straf eisen. In ruil daarvoor voeren advocaten geen verweer, vragen ze niet om extra onderzoek en gaat de verdachte niet in hoger beroep.
Als alles op papier staat kijkt de rechtbank of het gerechtshof er naar. Of er genoeg bewijs ligt, of de verdachte het snapt en of het een eerlijke afspraak is. Heel soms wijzen rechters afspraken af, als er bijvoorbeeld te weinig straf wordt afgesproken. Dan komt er toch een proces want de rechters bepalen de uitkomst.
De verdachte hoeft niet te bekennen. Zo kun je in de Verenigde Staten een lagere straf kunnen krijgen in ruil voor een bekentenis.
"Dan is het een groot gevaar dat mensen iets bekennen dat ze helemaal niet hebben gedaan", zegt rechter Jacco Janssen. "Om sneller van de zaak af te zijn, of omdat ze geen goede advocaat kunnen betalen. Dat risico is er bij ons niet."
Soepel
Een duidelijk voorbeeld van die soepele gang van zaken was zichtbaar bij enkele Tilburgers die een Vlaams drugslab runden. In plaats van jarenlange processen, kozen ze voor het snel uitzitten van hun celstraf. Compleet relaxed stapten ze in de boevenwagen bij de rechtbank Breda.
Niemand weet hoe veel tijd hiermee gewonnen is. 'Exact uit te drukken in tijd en capaciteit is niet mogelijk, maar het scheelt altijd tijd als er procesafspraken worden gemaakt. Dat komt ook omdat er vrijwel altijd geen hoger beroep komt,' meldt een woordvoerder van De Rechtspraak.
Met 'deals' werden zo al veel langslepende zaken vlot getrokken van soms wel tien jaar of ouder. Zoals de bekende rechtszaak rond de Grass Company. Maar ook zaken als die van een kickbokser in Den Bosch, of Waalwijker 'Ouwe Rolex'. En deze week nog voor de Tilburgers die drugs dealden vanuit een taxi.
"We besparen daardoor best veel tijd, die we kunnen besteden aan andere typen zaken die wel eens op de plank blijven liggen", zegt Jacco Janssen, strafrechter in Rotterdam.
Toch is er kritiek. Bepaalde deals zijn vaag, blijkt uit bijvoorbeeld een stukje vonnis van dit najaar in Breda:
‘Verdachte legt geen bekennende verklaring af; de verdediging zal, door onder meer ondertekening van deze procesafspraken, aangeven dat de feiten en kwalificaties zoals tussen Openbaar Ministerie en verdediging vastgesteld in Bijlage A, niet worden ontkend'
Geen bekentenis maar ook geen ontkenning. En die 'Bijlage A' is niet openbaar. Voor de buitenwereld roept dit vragen op. Een woordvoerder van De Rechtspraak erkent dit. "Nadeel is dat er geen gesprek meer tot stand komt op de zitting. Dit is een dilemma voor de openbaarheid van het strafproces. Het vonnis is korter. De zitting is korter, maar dat is daarmee een nadeel voor de journalistiek en de openbaarheid".
Afzakken
Laura Peters van de Rijksuniversiteit Groningen ziet een valkuil. Als zaken met een deal niet volledig worden behandeld gaat dat ten koste van de openbaarheid. "We moeten niet afzakken tot achterkamertjesjustitie", waarschuwt Peters.